دانشنامه دانش گستر: دانشنامه ای که در آن همه چیز پیدا می شود
نازی عظيما
http://www.voanews.com/persian/news/Encyclopedia-03-23-2011-118449249.html
دانشنامه دانش گستر: دانشنامه ای که در آن همه چیز پیدا می شود، حتی غلط (کامران فانی، سرویراستار دانشنامه دانش گستر)
کسانی که در ایران به طور جدی به فرهنگ نگاری می پردازند، از جان خویش مایه می گذارند تا کاری در حوزه فرهنگ این سرزمین انجام دهند( حسن انوشه، سرپرست دانشنامه ادب فارسی)
بازار نشر ایران بتازگی شاهد مهم ترین رویداد فرهنگی ایران در بیش از نیم قرن اخیر بوده است : انتشار دانشنامه دانش گستر. دائره المعارفی هجده جلدی که از آغاز تا پایان ، یک جا و یک سره، در روزهای پایانی پاییز ۱۳۸۹ به بازار آمد و جایی خالی را در حوزه کتاب های مرجع و اطلاع رسانی در ایران پر کرد.
الف- مقدمه
۱-درباره کتاب مرجع
دائره المعارف ها در رده بندی کلی کتاب ها جزو کتاب های مرجع قرار می گیرند. کتاب مرجع همان گونه که از نامش بر می آید کتابی ست برای مراجعه و دست رسی به یک اطلاع مشخص یا پاسخ به پرسشی خاص. مراجعه ای سریع، پاسخی موجز و روشن، به طریقی سهل وساده. کتاب مرجع برای پاسخ دادن به کنجکاوی ها و نیازهای جامعه برای دانستن و تحقیق تهیه می شود. این کتاب ها در قفسه کتاب خانه ها جای خاصی دارند و از آنجا که برای مراجعه عموم اند، دربسیاری از کتابخانه ها به امانت داده نمی شوند و خوانندگان تنها در داخل کتابخانه می توانند از آنها استفاده کنند.
فرهنگ های لغت یا واژه نامه ها، اصطلاح نامه ها، اطلس های تاریخی و جغرافیایی، زندگی نامه ها و تذکره نامه ها، سال نامه ها، کتابشناسی ها و فهرست نامه ها، جدول ها و آمارها، تزاروس ها و دائره المعارف ها همه در رده کتاب های مرجع شمرده می شوند. کتاب مرجع می تواند عمومی باشد، یعنی همه حوزه ها را در بر بگیرد، یا تنها به موضوعی خاص بپردازد. چنان که مثلاً در حوزه لغت نامه ها، واژه نامه های عمومیِ یک، دو و یا چند زبانه جزو کتابهای مرجع عمومی اند و واژه نامه های موضوعی مانند واژه نامه های اقتصادی، یا سینمایی ، یا ادبی، در رده کتاب های مرجع اختصاصی یا موضوعی قرار می گیرند. این امر برای همه انواع کتاب مرجع از جمله دائره المعارف ها نیز صدق می کند. ۲- دائره المعارف نویسی به شیوه جدید در اروپا
دائره المعارف نویسی به صورت امروزی آن به قرون هفدهم و هجدهم در اروپا برمی گردد. بویژه فکر آن را به فرانسیس بیکن فیلسوف، عالم علوم طبیعی، دولت مرد، قاضی و نویسنده انگلیسی (۱۵۶۱-۱۶۲۶) که به پدر روش علمی و تجربی معروف است، نسبت می دهند. فرانسیس بیکن قصد خود را از نوشتن کتاب احیای بزرگ (Instauratio magna ) " آغاز بازسازی علوم، هنرها و سراسردانش بشری، براساس بنیاد هایی صحیح " به منظور احیا و پرورشِ شناخت درست ذهن آدمی از چیزها( جهان طبیعی ) اعلام می کند. این کتاب که تنها بخش کوچکی از آن به تألیف درآمد، قرار بود در ۱۳۰ بخش و در سه رده بزرگ: طبیعت بیرونی، انسان، و کار انسان با طبیعت نوشته شود. که می توان نتیجه گرفت که قصد بیکن تألیف دائره المعارفی بوده است کاملاً علمی، چه از نظر روش و چه از جهت محتوا.
آنسیکلوپدی - با این حال تدوین اولین دائره المعارف جدید، در فرانسه و در قرن هجدهم با ابتکار آندره لو برتون ناشر این دائره المعارف آغاز شد و دانشمندان و متفکران عمده دوران روشنگری مانند دالامبر، دیدرو، ولتر ، مونتسکیو و روسو در تهیه آن همکاری داشتند. این دانشنامه یا آنسیکلوپدی که نام کامل آن "آنسیکلوپدی یا فرهنگ منسجم علوم، هنر و پیشه" بود، تفکر عصر روشنگری را منعکس می کرد و همکاران آن، یا اصحاب دائره المعارف، از مهم ترین متفکران دوره روشنگری و تجدد بودند. سردبیران اصلی آن دنی دیدرو و ژان دالامبر بودند. دیدرو به مدت بیست و پنج سال سرویراستاری انسیکلوپدی را بر عهده داشت و همه مدخل های آن را، از آغاز تا پایان خوانده بود. دیدرو هدف از تدوین دانشنامه را "ایجاد تغییردر شیوه تفکر مردم" توصیف کرده است. نخستین جلدهای این دائره المعارف، که دارای ۳۵ جلد ( ۱۷ جلد متن اصلی، ۱۱ جلد تصاویر، ۵ جلد ضمیمه و ۲جلد فهرست) و ۷۵ هزار مدخل و ۲۰ میلیون کلمه بود، از سال ۱۷۵۱ منتشر شد و انتشارآن تأثیر مهمی در بروز و وقوع انقلاب فرانسه داشت. این دائره المعارف دانش بشری را درسه رده اصلی تشخیص و ارائه می دهد: حافظه( تاریخ) ، تعقل( فلسفه) و تخیل(زیبایی شناسی).
بریتانیکا - دائره المعارف مهم دیگر اروپا، دائره المعارف بریتانیکا؛ یا، فرهنگ هنرها و علوم است که نخستین بار به ابتکار دو ناشر، اندرو بل و کالین مک فارکوهر، نضج گرفت و ویراستار اصلی آن ویلیام اسملی، ناشر و عتیقه فروش بود. این دائره المعارف بین سال های ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۱ در ۳جلد و ۲۳۹۱ صفحه و ۱۶۰ گراوور مسی و چهار ورق تا شده جدول ها منتشر شد. این دائره المعارف پس از انتشار با چنان استقبالی روبرو شد که هفت سال بعد چاپ سوم آن در ۲۰ جلد به بازار آمد. اهمیت و تازگی این دائره المعارف در روش تدوین مدخل ها بود که با رعایت هم بستگی موضوعی به گونه رساله های جامع و مفصل تحقیقی نگاشته می شد. به طوری که برخی آن را ازآغاز تا پایان می خواندند. فتحعلیشاه قاجار از کسانی ست که در سفرش به انگلستان ویرایش سوم این دائره المعارف را هدیه گرفت و می گویند آن را از آغاز تا پایان خواند. ویرایش یازدهم بریتانیکا بویژه از نظر گردآوری مقاله ها و رساله های عمیق و محققانه از ارزش علمی بی نظیری برخوردار است. بریتانیکا اولین دائره المعارفی ست که به طور دائم ویراسته و روزآمد می شود و از این رو مهم ترین مخزن اطلاعات بشری به شمار می رود. بریتانیکا بر اینترنت نیز قرار گرفته است.
آمریکانا- مهم ترین ائره المعارف آمریکایی ست. دائره المعارفی ست عمومی که چاپ اول آن در سال های ۱۸۲۹ تا ۱۸۳۳ در ۱۳ جلد در فیلادلفیای امریکا منتشر شد. تاکنون به سی جلد رسیده و بر اینترنت نیز قرار گرفته است. که از طریق عضویت می توان از آن استفاده کرد. تأکید ان بر مطالب مربوط به آمریکت و کانادا است. بیش از شش هزار همکار و ۴۵ هزار مدخل دارد و اکثر مدخل ها امضا شده اند.
بروکهاوس - دائره المعارف مهم دیگر که در اروپا در قرن هجدهم منتشر شد، دائره المعارف بروکهاوس است که بین سال های (۱۷۹۶- ۱۸۰۸) در لایپزیک آلمان منتشر شد. این دائره المعارف امروز نیز همچنان مهم ترین دائره المعارف به زبان آلمانی است. در قیاس با دائره المعارف های دیگری که اندکی پیش تر درقرن هجدهم منتشر شده بودند دارای مدخل های کوتاه تر اما از نظر موضوعی جامع تر بود. انتشار این دائره المعارف در قرن نوزدهم و بیستم و بیست و یکم همچنان ادامه یافته و هم اکنون ویرایش ۲۱ آن با حدود ۳۰۰ هزار مدخل و ۲۴ هزار صفحه و هزاران صفحه تصویر و جدول بزرگ ترین و صحیح ترین دائره المعارف چاپی به زبان آلمانی است.
۳- دائره المعارف نویسی جدید در ایران
یکی از ویژگی های دائره المعارف نویسی جدید آن است که کاری ست گروهی و توسط گروهی از متخصصان و صاحب نظران موضوعی نوشته می شود و ویراستار مسئول تإمین و تضمین صحت مطالب و نیز یکدستی آن ها از حیث اندازه و املا و رسم الخط و آوردن وانتخاب شکل نام ها و اعلام و دادن ارجاع های مختلف و تصویرها و جدول های لازم است.
دائره المعارف نویسی در ایران سابقه ای دیرین دارد و به پیش از اسلام می رسد. کتاب بن دهشن، بازمانده از دوران ساسانی که با توجه به اوستا و دانش ها و باورهای پیش از اسلام و به زبان پهلوی نوشته شده و آخرین تدوین آن به دست فرنبغ در قرن سوم هجری صورت گرفته است، جزو دانشنامه ها قرار می گیرد. این کتاب اطلاعات پر ارزشی در حوزه های مختلف باورها و اسطوره های ایران باستان و دانش های پیش از اسلام به دست می دهد: از آفرینش آغازین گرفته تا تاریخ ساسانیان و از نجوم و گاه شناسی و تقویم، تا جغرافیا و گیاه شناسی و جانور شناسی؛ که درباره هریک اطلاعاتی موجز و مختصر می دهد و از منابع باارزش مربوط به دوران ایران باستان و پیش از اسلام است. دوران اسلامی را می توان دوره شکوفایی کتاب های مرجع مانند دائره المعارف ها و کتاب های لغت دانست. درایران و به زبان فارسی نیز در این دوران دانشنامه های چندی در حوزه های ریاضیات، منطق، فلسفه، و غیره تألیف شد. دانشنامه ابن سینا یکی از نمونه های این کتاب هاست که ریاضیات، ، فلسفه و منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و الهیات را دربر می گیرد. کتاب قانون او را نیز می توان نمونه ای از دانشنامه های موضوعی در علم پزشکی شمرد. ابن سینا که به ساختن و آوردن معادل های فارسی در متونی که به فارسی می نوشت اصرار و همت داشت، لفظ دانشنامه را برای دائره المعارف خود به کار برده است. این واژه خوش آیند و خوش آهنگ و خوش معنای فارسی بعدها از تداول افتاد و جای خود را به لفظ عربی دائره المعارف داد که تا تدوین دانشنامه جهان اسلام توسط بنیاد دائره المعارف به همین لفظ به کار می رفت.
ب- دانشنامه های معاصر در ایران
دانشنامه به معنای امروزی آن در ایران امری بدیع و موردی تازه و اندک شمار است.
گذشته از لغت نامه دهخدا که در واقع نوعی واژه نامه - دائره المعارف به شمار می رود و اطلاعات مربوط به اعلام را نیز به دست می دهد، که فرهنگ فارسی دکتر محمد معین با جلد های مربوط به اعلام آن نیز در همین گروه قرار می گیرد، نخستین دانشنامه به صورت مدرن و منظم و منسجم در دوران معاصر دائره المعارف فارسی با سرویراستاری دکتر غلام حسین مصاحب است. این دائره المعارف با برخورداری از روش دائره المعارف نویسی مدرن با رعایت شیوه یک دست نگاری و دادن ارجاع های مختلف به مدخل های اصلی، و تدوین و ویراستاری گروهی از متخصصان، همچنان در غیاب مراجع دیگر یگانه و صحیح ترین منبع کسب اطلاعات دائره المعارفی برای فارسی زبانان به شمار می رود.
در اینجا بد نیست به فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان که زیر نظر شورای کتاب کودک تهیه شده نیز به عنوان دانشنامه ای اختصاصی که برای گروه سنی خاص تهیه می شود، اشاره کنم. این فرهنگ نامه ده جلدی ترکیبی از ترجمه و تألیف است.
ج. دانشنامه دانش گستر
به مناسبت انتشار دانشنامه دانش گستر با یکی از سر ویراستاران آن، کامران فانی، گفت و گویی داشتم.
کامران فانی می گوید "در ایران کار دائره المعارف نویسی نوین و روش مند بسیار دیر آغاز شد و اولین آن در این رده دانشنامه فارسی یک جلدی تألیف سعید نفیسی است که سابقه آن به ۷۰ سال پیش بر می گردد."
سعيد نفيسي در سال ۱۳۱۷ با سفارش وزارت معارف وقت تاليف فرهنگنامه ای را آغاز کرد که واژه نامه لغات فارسي همراه با اعلام ايراني و خارجي بود. شبیه لغت نامه دهخدا، وفرهنگ فارسی معین. پس از آن ها دائره المعارف فارسی غلامحسين مصاحب، و سپس دائره المعارف تشيع و دانشنامه جهان اسلام به بازار نشر در آمدند.
زمینه و سابقه
آقای فانی می گوید: " مهم ترین دائره المعارف پیش از انقلاب دائره المعارف فارسی غلام حسین مصاحب است. اما مشکل آن فاصله طولانی میان انتشار جلد های آن بود. جلد اول در سال ۱۳۴۵، جلد دوم در ۱۳۵۶ و جلدهای سوم و چهارم در ۱۳۷۵ منتشر شدند. یعنی میان جلد اول تا جلد آخر سی سال فاصله زمانی بود . با این حال کامران فانی این دائره المعارف را از نظر دقت، صحت، سهولت و سرعت دست یابی کم نظیر و حتی بی نظیر می داند. آقای فانی می گوید: "اما آفت مرور زمان هر نویی را کهنه می کند . دائره المعارف مصاحب نیز از این قاعده مستثنی نبود. با گذشت زمان بسیاری از مقالات و مدخل های آن کهنه و قدیمی شده و موضوع های جدید به آن راه نداشت. پرسش هایی که امروز مطرح است در آن نیست. از همین رو بود که حدود ده سال پیش موسسه ای غیر انتفاعی تأسیس شد با این هدف که دائره المعارف تازه ای تألیف کند"
. کامران فانی می گوید:" اول می خواستیم بر همان مبنای دائره المعارف مصاحب کار کنیم و آن را کامل و روز آمد کنیم. اما با عوض شدن مدیریت انتشارات امیرکبیر با این کار مخالفت شد. حسین علی سودآور، که از نوادگان حاج حسین آقای ملک، مؤسس کتاب خانه و موزه ملک است، به همین منظور مؤسسه دانش گستر را تأسیس کرد و هزینه آن را تأمین کرد تا طرح تدوین دائره المعارفی روش مند مدرن و امروزی را بریزد."
کامران فانی که از همان آغاز جزو تدوین کنندگان و برنامه ریزان این دائره المعارف بوده است، می افزاید:" دائره المعارف در ۱۳۸۰ آغاز به کار کرد. و از آنجا که یکی از مشکلات دائره المعارف ها و فرهنگنامه های چند جلدی آن است که از جلد اول تا جلد های بعدی و سال ها به طول می انجامد- چنان که چاپ دوره کامل لغت نامه دهخدا حدود ۴۰ تا ۵۰ سال به طول انجامید – تصمیم گرفتیم که برای دانشنامه دانش گستر اول همه مطالب را یک جا گرد آوریم و بعد همه جلد ها را یکجا منتشر کنیم تا مراجعه کنندگان به همه مدخل ها دسترسی داشته باشند. که این کار انجام شد. و دانشنامه دانش گستر حدود سه ماه پیش در اواخر پاییز ۱۳۸۹ در هجده جلد یک جا به بازار آمد."
محتوا
به گفته سرویراستار دانشنامه دانش گستر:" این دانشنامه عمومی و جهانی ۱۸ جلد، ۱۶ هزار صفحه و حدود ۱۰ میلیون کلمه دارد. سعی شده است که اندازه جلد ها تقریباً مساوی باشد. از همین رو هرجلد بین ۸۵۰ تا ۹۰۰ صفحه است. این دانشنامه همچنین دارای بیش از ۶۰ هزار مدخل و مقاله است. ۶۰ در صد موضوع ها به خارج از ایران مربوط می شود و ۴۰ درصد آن ها به ایران مربوط است. علت این نسبت آن است که منابع درمورد مطالب خارجی خیلی زیاد است حال آن که خواننده ایرانی بیشتر نیاز به مطالب مربوط به ایران دارد که متأسفانه تعدادشان خیلی کم است. بنابراین به طور جدی به این مسئله توجه کردیم که بخش ایران تا جایی که امکان دارد کامل باشد."
" در تهیه بخش خارجی دانشنامه از منابعی چون دائره المعارف های Hutchinson, Britannica, Columbia, Larousse, Brockhaus استفاده شده است و برای بخش ایرانی آن، مقالات به متخصصان سفارش داده شده است. از ادبیات قدیم و شعرنو و رمان و موسیقی و سینما و نقاشی تا فلسفه و کلام و منطق و جغرافیا و تاریخ و ریاضیات و فیزیک ونجوم و علوم دیگر درکنار تاریخ و ادبیات پیش از اسلام و غیره. هر موضوعی که سفارش داده می شد زیر نظر همان شخص تدوین می شد.
تدوین گران
آقای فانی می گوید " دانشنامه درآغاز زیر نظر آقای علی رامین و با همکاری و مشورت محمدعلی سادات و خود من تأسیس شد. پس از پنج سال دکتر علی رامین از این کار استعفا داد و من هم که بازنشسته شده بودم و وقت اضافی داشتم همه وقتم را صرف دائره المعارف کردم. آقای محمدعلی سادات از آغاز تا پایان ویراستار دانشنامه بوده است. حدود ۳۰۰ نفر، از مؤلف و مترجم و ویراستار و غلط گیر و حروف چین و تایپیست و صفحه بند و صحاف برای تهیه دانشنامه همکاری کرده اند. خانم دکتر زرشناس و خانم دکتر ژاله آموزگار و آقایان ایرج افشار، نصرالله پورجوادی، حسن انوشه و خرمشاهی و میرعلینقی و کاظمی و ابوکاظمی و ناجی و پرویز رجبی و دکتر دادبه و مهندس جعفری، و کامیار عابدی، ومیر عابدینی ونورالله مرادی وعبدالحسین آذرنگ از جمله نویسندگان مدخل های دانشنامه اند.
کامران فانی هزینه دائره المعارف را بیش از دو میلیارد تومان برآورد می کند: " این اولین بار است که در ایران بدون حمایت دولت دائره المعارفی تهیه و تدوین می شود. چاپ اول در ۳۵۰۰ نسخه بوده و باید ۱۰ بار چاپ شود تا هزینه آن دربیاید. قیمت هر دوره هجده جلدی دانشنامه دانش گستر ۳۰۰ هزار تومان است."
ویژگی ها و تفاوت های دانشنامه دانش گستر با دائره المعارف های دیگر
از آقای فانی می پرسم این دانشنامه چه ویژگی هایی دارد که آن را از دائره المعارف فارسی مصاحب و دیگر دانشنامه ها متمایز می کند؟
" مهم ترین ویژگی آن این است که برای اولین بار دانشنامه ای منتشر می شود که همه جلدهای ان یک جا در می اید. دیگر این که روز آمد است. مصور است. ۲۰ هزار تصویر و نقشه و نمودار و جدول دارد که دائره المعارف فارسی از این نظر ضعیف است. دارای تعداد زیادی تصاویر هنری و زیبا ست به طوری که هم تورق آن لذت بخش است و هم کمک به فهم بهتر و کسب اطلاعات بیشتر می کند. دیگر این که در دائره المعارف ها معمولا افراد زنده را به عنوان مدخل نمی آورند. اما در این دانشنامه بسیاری از مسائل امروز مطرح شده که مربوط به افرادی ست که در حوزه های مختلف در جامعه مطرح و زنده و فعالند. یعنی افراد جدیدی که قابل و شایسته آمدن در دایره المعارف هستند در این دانشنامه آمده اند و این در همه حوزه هاست. یعنی یک حالت Who’s Who برای ایران هم دارد. البته کار مشکلی ست. ممکن است شایسته ها از قلم بیفتند. یا برعکس. بعضی ها را هم که ما در دانشنامه گذاشته بودیم بعد از چاپ متوجه شدم که در ضمن چاپ افتاده اند. "
دشواری ها
درباره دشواری های کار دائره المعارف نویسی در ایران همین بس که حسن انوشه، که خود از صاحب نظران و دست در کاران دائره المعارف نویسی است، در مطلبی که در معرفی فرهنگنامه کودکان ونوجوانان نوشته است درباره سختی و دشواری این کار بویژه در ایران نوشته است "کسانی که به طور جدی به فرهنگ نگاری می پردازند، از جان خویش مایه می گذارند تا کاری در حوزه فرهنگ این سرزمین انجام دهند."
به نظر می رسد که مشکلات کار دانشنامه هم به مشکلات فنی در مرحله تدوین و هم به مشکلات ممیزی پس از تدوین مربوط می شود. آقای فانی درباره چگونگی گرفتن مجوز انتشار از وزارت ارشاد می گوید :" نکات اصلی که به آنها حساسیت داشتند در مورد هنر و سینما بود و بیشتر به افراد مربوط می شد تا به مفاهیم. مثل خواننده های زن پس از انقلاب یا برخی از بازیگران. اما در مورد گروه های سیاسی همه افراد هستند. مثلاً درمورد مسعود رجوی مدخل داریم و ایراد نگرفتند."
آقای فانی درباره موضوع ها و مطالب دائره المعارف می گوید:" از آنجا که دائره المعارف باید بی طرف و عینی و توصیفی باشد و ارزش گذاری نداشته باشد، کار ما در انتخاب افراد سیاسی و نوشتن مطالب بسیار دشوار بود."
اما علاوه بر این ها مشکل مهم دیگر را حفظ یک دستی ضبط و تلفظ اعلام می داند:" گرایش ما در ضبط اعلام، حفظ شیوه ضبط آن ها به همان صورتی بود که در منطقه یا کشوری که فرد به آن متعلق است، رواج دارد. مشکل دیگر، نوشتن و تلفظ نام نویسنده های چک و مجار و غیره بود که از خط شان نمی شود تلفظ را حدس زد. بعد بازخوانی یونانی و رومی نام های قدیمی و جغرافیایی . یا نوشتن املای کلمات. که مثلاً ویلسون بیاید یا ویلسن، که خوب این ها را با اعراب گذاری ودادن ارجاع های لازم به شکل های دیگر نام حل کردیم. مشکل دیگر درمورد تلفظ نام های چینی بود که بسیار غلط تلفظ می شوند. یا درمورد اعلام عربی که تلفظ شان در زبان عرب با فارسی تفاوت دارد. مثل عبِید یا عبَید. یا برنده جایزه نوبل امسال بارگاس لوسا باشد یا وارگاس یوسا. واز این قبیل."
نواقص کار
کامران فانی آن قدر فروتنی دارد که از نواقص این کار بزرگ نیز یاد کند. او می گوید :" با آن که سعی کردیم همه کسانی را که در ایران در عرصه های گوناگون صاحب اثر یا تأثیرند، در این دانشنامه بیاوریم اما نام بعضی از قلم افتاده است. همچنین در حوزه های مختلف هم برخی از مدخل ها کم یا ناقص است یا مدخل هایی هستند که باید ذیل مدخل دیگری بیایند و از قلم افتاده اند. سعی کرده ایم که غلط چاپی نداشته باشیم. اما همان طور که چندی پیش گفته ام در این دانشنامه همه چیز پیدا می شود ، حتی غلط. به هرحال ما همین جا از خوانندگان می خواهیم که به هر کمبود یا اشتباهی برخوردند به ما تذکر بدهند تا در چاپ های بعد جبران کنیم".
نقدها و بررسی ها
درباره نقدهایی که تاکنون بر دانشنامه نوشته اند از او می پرسم. می گوید:" نقدها همه به صورت معرفی است و در روزنامه ها و مجلات مثل شرق، کتاب همشهری، نگاه نو، اطلاعات و برخی از سایت ها آن را معرفی کرده و برنیاز جامعه به آن تأکید کرده و گفته اند که جانشین خوبی برای دائره المعارف فارسی است. در رادیو های داخل ایران هم رادیو گفت و گو و رادیو فرهنگ آن را معرفی کرده اند اما تابه حال نقد جدی بر آن نوشته نشده . که این نقد می تواند به طور کلی باشد یا در مورد یک حوزه مثل هنر، نقاشی ، سینما و غیره باشد. البته دفتر دائره المعارف همه این نوشته ها و گفته هارا جمع کرده اما برای بهبود آن به نقد تحلیلی نیاز دارد.
استقبال عموم
سرویراستار دانشنامه دانش گستر از استقبالی که از کتاب شده راضی ست." در دوماهی که در آمده استقبال بسیار خوب بوده. و بزودی تجدید چاپ خواهد شد. که در این تجدید چاپ ایراد ها و غلط های چاپی و افتادگی ها وتصاویری که به اشتباه چاپ شده اند تصحیح می شوند. باید دانست که هیچ دائره المعارفی به کمال نمی رسد مگر آن که تجدید چاپ شود تا بالاخره بعد از چند چاپ بی عیب و علت شود".
کتاب چاپی یا فضای مجازی
غلامحسین میرزا صالح، از دوستان کامران فانی، یکی از کتاب هایش را به او اهدا کرده با این جمله: "به کامران فانی که هنوز کتاب را بر اینترنت ترجیح می دهد."
البته اینترنت در ایران به خاطر سرعت کم یا قطع ها و هک ها« نه حک» واصلاح ها « یا دست کاری ها» یی که در آن می شود نمی تواند کشش و کارآیی برای خوانندگان در داخل ایران داشته باشد. با این حال آیا دیگر عصر دایره المعارف ها به سر نیامده؟ این پرسش آخر من از این فرهیخته کتاب دوست است: " در روزگار اینترنت و فضای مجازی که رفته رفته از چاپ کتاب کاغذی کم می شود و کتاب های الکترونیکی روز به روز خواننده بیشتری به خود جلب می کنند، چرا به چاپ دائره المعارفی به این وسعت که نیاز به فضای وسیعی نیز دارد، دست زده اید؟"
کامران فانی،نویسنده و کتابداری که همه همتش را بر سر کتاب و کتاب خوانی و کتاب شناسی و چاپ و انتشار کتاب گذاشته است، می گوید:" نکته مهم اول تهیه محتواست و بعد شکل ارائه آن. البته این سؤال در کل جهان مطرح است که آیا عمر کتاب های کاغذین، بویژه کتاب های مرجع کاغذی، به سر آمده یا نه. اما می بینیم که حتی در کشورهای پیش رفته هم هردو شکل مجازی و کاغذی در کنارهم درمی آیند و از یکی به خاطر دیگری صرف نظر نمی شود. مثل بریتانیکا، لاروس، بروکهاوس...
...در ایران هنوز فضای مجازی آن طورها شایع نیست که جای کاغذ رابگیرد. هنوز اهل قلم عادت ندارد از طریق اینترنت و فضای مجازی تحقیق کند. کتابخانه ها هم هنوز فرم چاپی و کاغذی را ترجیح می دهند. البته دانشنامه می تواند به هر سه صورت چاپی ، لوح فشرده و یا روی اینترنت باشد. اما از آنجا که در ایران حق مؤلف در زمینه دیژیتال وجود ندارد، اگر روی سی دی برود فوراً قفلش شکسته و تکثیر می شود و با وجود هزینه بالایی که مؤسسه برای آن صرف کرده، به زیان دانشنامه تمام خواهد شد. تصمیم آن است که چاپ اول و دوم به صورت کاغذی باشد و از اواخر سال آینده دو شکل دیگر هم اضافه شود. یعنی هم در سایت دانش گسترقرار گیرد و هم به صورت سی دی. بویژه که در خانه های امروزی با کمبود جا روبرو هستیم. و برای ایرانیان خارج از کشور هم دسترسی به سی دی و اینترنت ساده تر و سودمند تر است."
دانشنامه دانش گستر در ۱۹ دی ماه ۱۳۸۹ در کتابخانه ملی ایران با حضور اهل فرهنگ ایران رونمایی شد وبه بازار کتاب و کتاب خوانان ایران عرضه شد.
iran#
نازی عظيما
http://www.voanews.com/persian/news/Encyclopedia-03-23-2011-118449249.html
دانشنامه دانش گستر: دانشنامه ای که در آن همه چیز پیدا می شود، حتی غلط (کامران فانی، سرویراستار دانشنامه دانش گستر)
کسانی که در ایران به طور جدی به فرهنگ نگاری می پردازند، از جان خویش مایه می گذارند تا کاری در حوزه فرهنگ این سرزمین انجام دهند( حسن انوشه، سرپرست دانشنامه ادب فارسی)
بازار نشر ایران بتازگی شاهد مهم ترین رویداد فرهنگی ایران در بیش از نیم قرن اخیر بوده است : انتشار دانشنامه دانش گستر. دائره المعارفی هجده جلدی که از آغاز تا پایان ، یک جا و یک سره، در روزهای پایانی پاییز ۱۳۸۹ به بازار آمد و جایی خالی را در حوزه کتاب های مرجع و اطلاع رسانی در ایران پر کرد.
الف- مقدمه
۱-درباره کتاب مرجع
دائره المعارف ها در رده بندی کلی کتاب ها جزو کتاب های مرجع قرار می گیرند. کتاب مرجع همان گونه که از نامش بر می آید کتابی ست برای مراجعه و دست رسی به یک اطلاع مشخص یا پاسخ به پرسشی خاص. مراجعه ای سریع، پاسخی موجز و روشن، به طریقی سهل وساده. کتاب مرجع برای پاسخ دادن به کنجکاوی ها و نیازهای جامعه برای دانستن و تحقیق تهیه می شود. این کتاب ها در قفسه کتاب خانه ها جای خاصی دارند و از آنجا که برای مراجعه عموم اند، دربسیاری از کتابخانه ها به امانت داده نمی شوند و خوانندگان تنها در داخل کتابخانه می توانند از آنها استفاده کنند.
فرهنگ های لغت یا واژه نامه ها، اصطلاح نامه ها، اطلس های تاریخی و جغرافیایی، زندگی نامه ها و تذکره نامه ها، سال نامه ها، کتابشناسی ها و فهرست نامه ها، جدول ها و آمارها، تزاروس ها و دائره المعارف ها همه در رده کتاب های مرجع شمرده می شوند. کتاب مرجع می تواند عمومی باشد، یعنی همه حوزه ها را در بر بگیرد، یا تنها به موضوعی خاص بپردازد. چنان که مثلاً در حوزه لغت نامه ها، واژه نامه های عمومیِ یک، دو و یا چند زبانه جزو کتابهای مرجع عمومی اند و واژه نامه های موضوعی مانند واژه نامه های اقتصادی، یا سینمایی ، یا ادبی، در رده کتاب های مرجع اختصاصی یا موضوعی قرار می گیرند. این امر برای همه انواع کتاب مرجع از جمله دائره المعارف ها نیز صدق می کند. ۲- دائره المعارف نویسی به شیوه جدید در اروپا
دائره المعارف نویسی به صورت امروزی آن به قرون هفدهم و هجدهم در اروپا برمی گردد. بویژه فکر آن را به فرانسیس بیکن فیلسوف، عالم علوم طبیعی، دولت مرد، قاضی و نویسنده انگلیسی (۱۵۶۱-۱۶۲۶) که به پدر روش علمی و تجربی معروف است، نسبت می دهند. فرانسیس بیکن قصد خود را از نوشتن کتاب احیای بزرگ (Instauratio magna ) " آغاز بازسازی علوم، هنرها و سراسردانش بشری، براساس بنیاد هایی صحیح " به منظور احیا و پرورشِ شناخت درست ذهن آدمی از چیزها( جهان طبیعی ) اعلام می کند. این کتاب که تنها بخش کوچکی از آن به تألیف درآمد، قرار بود در ۱۳۰ بخش و در سه رده بزرگ: طبیعت بیرونی، انسان، و کار انسان با طبیعت نوشته شود. که می توان نتیجه گرفت که قصد بیکن تألیف دائره المعارفی بوده است کاملاً علمی، چه از نظر روش و چه از جهت محتوا.
آنسیکلوپدی - با این حال تدوین اولین دائره المعارف جدید، در فرانسه و در قرن هجدهم با ابتکار آندره لو برتون ناشر این دائره المعارف آغاز شد و دانشمندان و متفکران عمده دوران روشنگری مانند دالامبر، دیدرو، ولتر ، مونتسکیو و روسو در تهیه آن همکاری داشتند. این دانشنامه یا آنسیکلوپدی که نام کامل آن "آنسیکلوپدی یا فرهنگ منسجم علوم، هنر و پیشه" بود، تفکر عصر روشنگری را منعکس می کرد و همکاران آن، یا اصحاب دائره المعارف، از مهم ترین متفکران دوره روشنگری و تجدد بودند. سردبیران اصلی آن دنی دیدرو و ژان دالامبر بودند. دیدرو به مدت بیست و پنج سال سرویراستاری انسیکلوپدی را بر عهده داشت و همه مدخل های آن را، از آغاز تا پایان خوانده بود. دیدرو هدف از تدوین دانشنامه را "ایجاد تغییردر شیوه تفکر مردم" توصیف کرده است. نخستین جلدهای این دائره المعارف، که دارای ۳۵ جلد ( ۱۷ جلد متن اصلی، ۱۱ جلد تصاویر، ۵ جلد ضمیمه و ۲جلد فهرست) و ۷۵ هزار مدخل و ۲۰ میلیون کلمه بود، از سال ۱۷۵۱ منتشر شد و انتشارآن تأثیر مهمی در بروز و وقوع انقلاب فرانسه داشت. این دائره المعارف دانش بشری را درسه رده اصلی تشخیص و ارائه می دهد: حافظه( تاریخ) ، تعقل( فلسفه) و تخیل(زیبایی شناسی).
بریتانیکا - دائره المعارف مهم دیگر اروپا، دائره المعارف بریتانیکا؛ یا، فرهنگ هنرها و علوم است که نخستین بار به ابتکار دو ناشر، اندرو بل و کالین مک فارکوهر، نضج گرفت و ویراستار اصلی آن ویلیام اسملی، ناشر و عتیقه فروش بود. این دائره المعارف بین سال های ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۱ در ۳جلد و ۲۳۹۱ صفحه و ۱۶۰ گراوور مسی و چهار ورق تا شده جدول ها منتشر شد. این دائره المعارف پس از انتشار با چنان استقبالی روبرو شد که هفت سال بعد چاپ سوم آن در ۲۰ جلد به بازار آمد. اهمیت و تازگی این دائره المعارف در روش تدوین مدخل ها بود که با رعایت هم بستگی موضوعی به گونه رساله های جامع و مفصل تحقیقی نگاشته می شد. به طوری که برخی آن را ازآغاز تا پایان می خواندند. فتحعلیشاه قاجار از کسانی ست که در سفرش به انگلستان ویرایش سوم این دائره المعارف را هدیه گرفت و می گویند آن را از آغاز تا پایان خواند. ویرایش یازدهم بریتانیکا بویژه از نظر گردآوری مقاله ها و رساله های عمیق و محققانه از ارزش علمی بی نظیری برخوردار است. بریتانیکا اولین دائره المعارفی ست که به طور دائم ویراسته و روزآمد می شود و از این رو مهم ترین مخزن اطلاعات بشری به شمار می رود. بریتانیکا بر اینترنت نیز قرار گرفته است.
آمریکانا- مهم ترین ائره المعارف آمریکایی ست. دائره المعارفی ست عمومی که چاپ اول آن در سال های ۱۸۲۹ تا ۱۸۳۳ در ۱۳ جلد در فیلادلفیای امریکا منتشر شد. تاکنون به سی جلد رسیده و بر اینترنت نیز قرار گرفته است. که از طریق عضویت می توان از آن استفاده کرد. تأکید ان بر مطالب مربوط به آمریکت و کانادا است. بیش از شش هزار همکار و ۴۵ هزار مدخل دارد و اکثر مدخل ها امضا شده اند.
بروکهاوس - دائره المعارف مهم دیگر که در اروپا در قرن هجدهم منتشر شد، دائره المعارف بروکهاوس است که بین سال های (۱۷۹۶- ۱۸۰۸) در لایپزیک آلمان منتشر شد. این دائره المعارف امروز نیز همچنان مهم ترین دائره المعارف به زبان آلمانی است. در قیاس با دائره المعارف های دیگری که اندکی پیش تر درقرن هجدهم منتشر شده بودند دارای مدخل های کوتاه تر اما از نظر موضوعی جامع تر بود. انتشار این دائره المعارف در قرن نوزدهم و بیستم و بیست و یکم همچنان ادامه یافته و هم اکنون ویرایش ۲۱ آن با حدود ۳۰۰ هزار مدخل و ۲۴ هزار صفحه و هزاران صفحه تصویر و جدول بزرگ ترین و صحیح ترین دائره المعارف چاپی به زبان آلمانی است.
۳- دائره المعارف نویسی جدید در ایران
یکی از ویژگی های دائره المعارف نویسی جدید آن است که کاری ست گروهی و توسط گروهی از متخصصان و صاحب نظران موضوعی نوشته می شود و ویراستار مسئول تإمین و تضمین صحت مطالب و نیز یکدستی آن ها از حیث اندازه و املا و رسم الخط و آوردن وانتخاب شکل نام ها و اعلام و دادن ارجاع های مختلف و تصویرها و جدول های لازم است.
دائره المعارف نویسی در ایران سابقه ای دیرین دارد و به پیش از اسلام می رسد. کتاب بن دهشن، بازمانده از دوران ساسانی که با توجه به اوستا و دانش ها و باورهای پیش از اسلام و به زبان پهلوی نوشته شده و آخرین تدوین آن به دست فرنبغ در قرن سوم هجری صورت گرفته است، جزو دانشنامه ها قرار می گیرد. این کتاب اطلاعات پر ارزشی در حوزه های مختلف باورها و اسطوره های ایران باستان و دانش های پیش از اسلام به دست می دهد: از آفرینش آغازین گرفته تا تاریخ ساسانیان و از نجوم و گاه شناسی و تقویم، تا جغرافیا و گیاه شناسی و جانور شناسی؛ که درباره هریک اطلاعاتی موجز و مختصر می دهد و از منابع باارزش مربوط به دوران ایران باستان و پیش از اسلام است. دوران اسلامی را می توان دوره شکوفایی کتاب های مرجع مانند دائره المعارف ها و کتاب های لغت دانست. درایران و به زبان فارسی نیز در این دوران دانشنامه های چندی در حوزه های ریاضیات، منطق، فلسفه، و غیره تألیف شد. دانشنامه ابن سینا یکی از نمونه های این کتاب هاست که ریاضیات، ، فلسفه و منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و الهیات را دربر می گیرد. کتاب قانون او را نیز می توان نمونه ای از دانشنامه های موضوعی در علم پزشکی شمرد. ابن سینا که به ساختن و آوردن معادل های فارسی در متونی که به فارسی می نوشت اصرار و همت داشت، لفظ دانشنامه را برای دائره المعارف خود به کار برده است. این واژه خوش آیند و خوش آهنگ و خوش معنای فارسی بعدها از تداول افتاد و جای خود را به لفظ عربی دائره المعارف داد که تا تدوین دانشنامه جهان اسلام توسط بنیاد دائره المعارف به همین لفظ به کار می رفت.
ب- دانشنامه های معاصر در ایران
دانشنامه به معنای امروزی آن در ایران امری بدیع و موردی تازه و اندک شمار است.
گذشته از لغت نامه دهخدا که در واقع نوعی واژه نامه - دائره المعارف به شمار می رود و اطلاعات مربوط به اعلام را نیز به دست می دهد، که فرهنگ فارسی دکتر محمد معین با جلد های مربوط به اعلام آن نیز در همین گروه قرار می گیرد، نخستین دانشنامه به صورت مدرن و منظم و منسجم در دوران معاصر دائره المعارف فارسی با سرویراستاری دکتر غلام حسین مصاحب است. این دائره المعارف با برخورداری از روش دائره المعارف نویسی مدرن با رعایت شیوه یک دست نگاری و دادن ارجاع های مختلف به مدخل های اصلی، و تدوین و ویراستاری گروهی از متخصصان، همچنان در غیاب مراجع دیگر یگانه و صحیح ترین منبع کسب اطلاعات دائره المعارفی برای فارسی زبانان به شمار می رود.
در اینجا بد نیست به فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان که زیر نظر شورای کتاب کودک تهیه شده نیز به عنوان دانشنامه ای اختصاصی که برای گروه سنی خاص تهیه می شود، اشاره کنم. این فرهنگ نامه ده جلدی ترکیبی از ترجمه و تألیف است.
ج. دانشنامه دانش گستر
به مناسبت انتشار دانشنامه دانش گستر با یکی از سر ویراستاران آن، کامران فانی، گفت و گویی داشتم.
کامران فانی می گوید "در ایران کار دائره المعارف نویسی نوین و روش مند بسیار دیر آغاز شد و اولین آن در این رده دانشنامه فارسی یک جلدی تألیف سعید نفیسی است که سابقه آن به ۷۰ سال پیش بر می گردد."
سعيد نفيسي در سال ۱۳۱۷ با سفارش وزارت معارف وقت تاليف فرهنگنامه ای را آغاز کرد که واژه نامه لغات فارسي همراه با اعلام ايراني و خارجي بود. شبیه لغت نامه دهخدا، وفرهنگ فارسی معین. پس از آن ها دائره المعارف فارسی غلامحسين مصاحب، و سپس دائره المعارف تشيع و دانشنامه جهان اسلام به بازار نشر در آمدند.
زمینه و سابقه
آقای فانی می گوید: " مهم ترین دائره المعارف پیش از انقلاب دائره المعارف فارسی غلام حسین مصاحب است. اما مشکل آن فاصله طولانی میان انتشار جلد های آن بود. جلد اول در سال ۱۳۴۵، جلد دوم در ۱۳۵۶ و جلدهای سوم و چهارم در ۱۳۷۵ منتشر شدند. یعنی میان جلد اول تا جلد آخر سی سال فاصله زمانی بود . با این حال کامران فانی این دائره المعارف را از نظر دقت، صحت، سهولت و سرعت دست یابی کم نظیر و حتی بی نظیر می داند. آقای فانی می گوید: "اما آفت مرور زمان هر نویی را کهنه می کند . دائره المعارف مصاحب نیز از این قاعده مستثنی نبود. با گذشت زمان بسیاری از مقالات و مدخل های آن کهنه و قدیمی شده و موضوع های جدید به آن راه نداشت. پرسش هایی که امروز مطرح است در آن نیست. از همین رو بود که حدود ده سال پیش موسسه ای غیر انتفاعی تأسیس شد با این هدف که دائره المعارف تازه ای تألیف کند"
. کامران فانی می گوید:" اول می خواستیم بر همان مبنای دائره المعارف مصاحب کار کنیم و آن را کامل و روز آمد کنیم. اما با عوض شدن مدیریت انتشارات امیرکبیر با این کار مخالفت شد. حسین علی سودآور، که از نوادگان حاج حسین آقای ملک، مؤسس کتاب خانه و موزه ملک است، به همین منظور مؤسسه دانش گستر را تأسیس کرد و هزینه آن را تأمین کرد تا طرح تدوین دائره المعارفی روش مند مدرن و امروزی را بریزد."
کامران فانی که از همان آغاز جزو تدوین کنندگان و برنامه ریزان این دائره المعارف بوده است، می افزاید:" دائره المعارف در ۱۳۸۰ آغاز به کار کرد. و از آنجا که یکی از مشکلات دائره المعارف ها و فرهنگنامه های چند جلدی آن است که از جلد اول تا جلد های بعدی و سال ها به طول می انجامد- چنان که چاپ دوره کامل لغت نامه دهخدا حدود ۴۰ تا ۵۰ سال به طول انجامید – تصمیم گرفتیم که برای دانشنامه دانش گستر اول همه مطالب را یک جا گرد آوریم و بعد همه جلد ها را یکجا منتشر کنیم تا مراجعه کنندگان به همه مدخل ها دسترسی داشته باشند. که این کار انجام شد. و دانشنامه دانش گستر حدود سه ماه پیش در اواخر پاییز ۱۳۸۹ در هجده جلد یک جا به بازار آمد."
محتوا
به گفته سرویراستار دانشنامه دانش گستر:" این دانشنامه عمومی و جهانی ۱۸ جلد، ۱۶ هزار صفحه و حدود ۱۰ میلیون کلمه دارد. سعی شده است که اندازه جلد ها تقریباً مساوی باشد. از همین رو هرجلد بین ۸۵۰ تا ۹۰۰ صفحه است. این دانشنامه همچنین دارای بیش از ۶۰ هزار مدخل و مقاله است. ۶۰ در صد موضوع ها به خارج از ایران مربوط می شود و ۴۰ درصد آن ها به ایران مربوط است. علت این نسبت آن است که منابع درمورد مطالب خارجی خیلی زیاد است حال آن که خواننده ایرانی بیشتر نیاز به مطالب مربوط به ایران دارد که متأسفانه تعدادشان خیلی کم است. بنابراین به طور جدی به این مسئله توجه کردیم که بخش ایران تا جایی که امکان دارد کامل باشد."
" در تهیه بخش خارجی دانشنامه از منابعی چون دائره المعارف های Hutchinson, Britannica, Columbia, Larousse, Brockhaus استفاده شده است و برای بخش ایرانی آن، مقالات به متخصصان سفارش داده شده است. از ادبیات قدیم و شعرنو و رمان و موسیقی و سینما و نقاشی تا فلسفه و کلام و منطق و جغرافیا و تاریخ و ریاضیات و فیزیک ونجوم و علوم دیگر درکنار تاریخ و ادبیات پیش از اسلام و غیره. هر موضوعی که سفارش داده می شد زیر نظر همان شخص تدوین می شد.
تدوین گران
آقای فانی می گوید " دانشنامه درآغاز زیر نظر آقای علی رامین و با همکاری و مشورت محمدعلی سادات و خود من تأسیس شد. پس از پنج سال دکتر علی رامین از این کار استعفا داد و من هم که بازنشسته شده بودم و وقت اضافی داشتم همه وقتم را صرف دائره المعارف کردم. آقای محمدعلی سادات از آغاز تا پایان ویراستار دانشنامه بوده است. حدود ۳۰۰ نفر، از مؤلف و مترجم و ویراستار و غلط گیر و حروف چین و تایپیست و صفحه بند و صحاف برای تهیه دانشنامه همکاری کرده اند. خانم دکتر زرشناس و خانم دکتر ژاله آموزگار و آقایان ایرج افشار، نصرالله پورجوادی، حسن انوشه و خرمشاهی و میرعلینقی و کاظمی و ابوکاظمی و ناجی و پرویز رجبی و دکتر دادبه و مهندس جعفری، و کامیار عابدی، ومیر عابدینی ونورالله مرادی وعبدالحسین آذرنگ از جمله نویسندگان مدخل های دانشنامه اند.
کامران فانی هزینه دائره المعارف را بیش از دو میلیارد تومان برآورد می کند: " این اولین بار است که در ایران بدون حمایت دولت دائره المعارفی تهیه و تدوین می شود. چاپ اول در ۳۵۰۰ نسخه بوده و باید ۱۰ بار چاپ شود تا هزینه آن دربیاید. قیمت هر دوره هجده جلدی دانشنامه دانش گستر ۳۰۰ هزار تومان است."
ویژگی ها و تفاوت های دانشنامه دانش گستر با دائره المعارف های دیگر
از آقای فانی می پرسم این دانشنامه چه ویژگی هایی دارد که آن را از دائره المعارف فارسی مصاحب و دیگر دانشنامه ها متمایز می کند؟
" مهم ترین ویژگی آن این است که برای اولین بار دانشنامه ای منتشر می شود که همه جلدهای ان یک جا در می اید. دیگر این که روز آمد است. مصور است. ۲۰ هزار تصویر و نقشه و نمودار و جدول دارد که دائره المعارف فارسی از این نظر ضعیف است. دارای تعداد زیادی تصاویر هنری و زیبا ست به طوری که هم تورق آن لذت بخش است و هم کمک به فهم بهتر و کسب اطلاعات بیشتر می کند. دیگر این که در دائره المعارف ها معمولا افراد زنده را به عنوان مدخل نمی آورند. اما در این دانشنامه بسیاری از مسائل امروز مطرح شده که مربوط به افرادی ست که در حوزه های مختلف در جامعه مطرح و زنده و فعالند. یعنی افراد جدیدی که قابل و شایسته آمدن در دایره المعارف هستند در این دانشنامه آمده اند و این در همه حوزه هاست. یعنی یک حالت Who’s Who برای ایران هم دارد. البته کار مشکلی ست. ممکن است شایسته ها از قلم بیفتند. یا برعکس. بعضی ها را هم که ما در دانشنامه گذاشته بودیم بعد از چاپ متوجه شدم که در ضمن چاپ افتاده اند. "
دشواری ها
درباره دشواری های کار دائره المعارف نویسی در ایران همین بس که حسن انوشه، که خود از صاحب نظران و دست در کاران دائره المعارف نویسی است، در مطلبی که در معرفی فرهنگنامه کودکان ونوجوانان نوشته است درباره سختی و دشواری این کار بویژه در ایران نوشته است "کسانی که به طور جدی به فرهنگ نگاری می پردازند، از جان خویش مایه می گذارند تا کاری در حوزه فرهنگ این سرزمین انجام دهند."
به نظر می رسد که مشکلات کار دانشنامه هم به مشکلات فنی در مرحله تدوین و هم به مشکلات ممیزی پس از تدوین مربوط می شود. آقای فانی درباره چگونگی گرفتن مجوز انتشار از وزارت ارشاد می گوید :" نکات اصلی که به آنها حساسیت داشتند در مورد هنر و سینما بود و بیشتر به افراد مربوط می شد تا به مفاهیم. مثل خواننده های زن پس از انقلاب یا برخی از بازیگران. اما در مورد گروه های سیاسی همه افراد هستند. مثلاً درمورد مسعود رجوی مدخل داریم و ایراد نگرفتند."
آقای فانی درباره موضوع ها و مطالب دائره المعارف می گوید:" از آنجا که دائره المعارف باید بی طرف و عینی و توصیفی باشد و ارزش گذاری نداشته باشد، کار ما در انتخاب افراد سیاسی و نوشتن مطالب بسیار دشوار بود."
اما علاوه بر این ها مشکل مهم دیگر را حفظ یک دستی ضبط و تلفظ اعلام می داند:" گرایش ما در ضبط اعلام، حفظ شیوه ضبط آن ها به همان صورتی بود که در منطقه یا کشوری که فرد به آن متعلق است، رواج دارد. مشکل دیگر، نوشتن و تلفظ نام نویسنده های چک و مجار و غیره بود که از خط شان نمی شود تلفظ را حدس زد. بعد بازخوانی یونانی و رومی نام های قدیمی و جغرافیایی . یا نوشتن املای کلمات. که مثلاً ویلسون بیاید یا ویلسن، که خوب این ها را با اعراب گذاری ودادن ارجاع های لازم به شکل های دیگر نام حل کردیم. مشکل دیگر درمورد تلفظ نام های چینی بود که بسیار غلط تلفظ می شوند. یا درمورد اعلام عربی که تلفظ شان در زبان عرب با فارسی تفاوت دارد. مثل عبِید یا عبَید. یا برنده جایزه نوبل امسال بارگاس لوسا باشد یا وارگاس یوسا. واز این قبیل."
نواقص کار
کامران فانی آن قدر فروتنی دارد که از نواقص این کار بزرگ نیز یاد کند. او می گوید :" با آن که سعی کردیم همه کسانی را که در ایران در عرصه های گوناگون صاحب اثر یا تأثیرند، در این دانشنامه بیاوریم اما نام بعضی از قلم افتاده است. همچنین در حوزه های مختلف هم برخی از مدخل ها کم یا ناقص است یا مدخل هایی هستند که باید ذیل مدخل دیگری بیایند و از قلم افتاده اند. سعی کرده ایم که غلط چاپی نداشته باشیم. اما همان طور که چندی پیش گفته ام در این دانشنامه همه چیز پیدا می شود ، حتی غلط. به هرحال ما همین جا از خوانندگان می خواهیم که به هر کمبود یا اشتباهی برخوردند به ما تذکر بدهند تا در چاپ های بعد جبران کنیم".
نقدها و بررسی ها
درباره نقدهایی که تاکنون بر دانشنامه نوشته اند از او می پرسم. می گوید:" نقدها همه به صورت معرفی است و در روزنامه ها و مجلات مثل شرق، کتاب همشهری، نگاه نو، اطلاعات و برخی از سایت ها آن را معرفی کرده و برنیاز جامعه به آن تأکید کرده و گفته اند که جانشین خوبی برای دائره المعارف فارسی است. در رادیو های داخل ایران هم رادیو گفت و گو و رادیو فرهنگ آن را معرفی کرده اند اما تابه حال نقد جدی بر آن نوشته نشده . که این نقد می تواند به طور کلی باشد یا در مورد یک حوزه مثل هنر، نقاشی ، سینما و غیره باشد. البته دفتر دائره المعارف همه این نوشته ها و گفته هارا جمع کرده اما برای بهبود آن به نقد تحلیلی نیاز دارد.
استقبال عموم
سرویراستار دانشنامه دانش گستر از استقبالی که از کتاب شده راضی ست." در دوماهی که در آمده استقبال بسیار خوب بوده. و بزودی تجدید چاپ خواهد شد. که در این تجدید چاپ ایراد ها و غلط های چاپی و افتادگی ها وتصاویری که به اشتباه چاپ شده اند تصحیح می شوند. باید دانست که هیچ دائره المعارفی به کمال نمی رسد مگر آن که تجدید چاپ شود تا بالاخره بعد از چند چاپ بی عیب و علت شود".
کتاب چاپی یا فضای مجازی
غلامحسین میرزا صالح، از دوستان کامران فانی، یکی از کتاب هایش را به او اهدا کرده با این جمله: "به کامران فانی که هنوز کتاب را بر اینترنت ترجیح می دهد."
البته اینترنت در ایران به خاطر سرعت کم یا قطع ها و هک ها« نه حک» واصلاح ها « یا دست کاری ها» یی که در آن می شود نمی تواند کشش و کارآیی برای خوانندگان در داخل ایران داشته باشد. با این حال آیا دیگر عصر دایره المعارف ها به سر نیامده؟ این پرسش آخر من از این فرهیخته کتاب دوست است: " در روزگار اینترنت و فضای مجازی که رفته رفته از چاپ کتاب کاغذی کم می شود و کتاب های الکترونیکی روز به روز خواننده بیشتری به خود جلب می کنند، چرا به چاپ دائره المعارفی به این وسعت که نیاز به فضای وسیعی نیز دارد، دست زده اید؟"
کامران فانی،نویسنده و کتابداری که همه همتش را بر سر کتاب و کتاب خوانی و کتاب شناسی و چاپ و انتشار کتاب گذاشته است، می گوید:" نکته مهم اول تهیه محتواست و بعد شکل ارائه آن. البته این سؤال در کل جهان مطرح است که آیا عمر کتاب های کاغذین، بویژه کتاب های مرجع کاغذی، به سر آمده یا نه. اما می بینیم که حتی در کشورهای پیش رفته هم هردو شکل مجازی و کاغذی در کنارهم درمی آیند و از یکی به خاطر دیگری صرف نظر نمی شود. مثل بریتانیکا، لاروس، بروکهاوس...
...در ایران هنوز فضای مجازی آن طورها شایع نیست که جای کاغذ رابگیرد. هنوز اهل قلم عادت ندارد از طریق اینترنت و فضای مجازی تحقیق کند. کتابخانه ها هم هنوز فرم چاپی و کاغذی را ترجیح می دهند. البته دانشنامه می تواند به هر سه صورت چاپی ، لوح فشرده و یا روی اینترنت باشد. اما از آنجا که در ایران حق مؤلف در زمینه دیژیتال وجود ندارد، اگر روی سی دی برود فوراً قفلش شکسته و تکثیر می شود و با وجود هزینه بالایی که مؤسسه برای آن صرف کرده، به زیان دانشنامه تمام خواهد شد. تصمیم آن است که چاپ اول و دوم به صورت کاغذی باشد و از اواخر سال آینده دو شکل دیگر هم اضافه شود. یعنی هم در سایت دانش گسترقرار گیرد و هم به صورت سی دی. بویژه که در خانه های امروزی با کمبود جا روبرو هستیم. و برای ایرانیان خارج از کشور هم دسترسی به سی دی و اینترنت ساده تر و سودمند تر است."
دانشنامه دانش گستر در ۱۹ دی ماه ۱۳۸۹ در کتابخانه ملی ایران با حضور اهل فرهنگ ایران رونمایی شد وبه بازار کتاب و کتاب خوانان ایران عرضه شد.
پستها
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر