شاعری كه همدم سرخپوست ها شد
سال مرگ ترانه سرای «مرا ببوس»
نویسنده: مهسا جزینی
«در همان مراسمی که در رستوران برادرش گرفته بودند، آقایی رفت پشت تریبون و گفت شاید خیلی از شما ها من را نشناسید، من «گل نراقی» هستم و در همه عمرم هم فقط همین ترانه را خوانده ام. اجازه می خواهم که امروز هم دوباره آن را بخوانم. مجلس عجیبی بود. حاضران در عین همخوانی، گریه می کردند». این روایت «خسرو سیف» از فعالان سابق جبهه ملی از مراسم درگذشت «حیدر رقابی» خالق ترانه ای است که اگرچه ظاهری عاشقانه دارد اما سرگذشتش در پیوندی ناگسستنی با کودتای ٢٨ مرداد، کاملاسیاسی شد.
شاعر و ترانه، سرگذشت مشابهی یافتند. بعد از کودتا هر دو آواره شدند و آغشته به روایت و افسانه. روایت ترانه اما از ترانه سرایش مشهورتر شد. برخی می گفتند که سرهنگ ژاندارمری «سیامک» از رهبران سازمان نظامی حزب توده ایران، پیش از اعدام در ۲۷ مهر ۱۳۳۳ در زندان و در وصف سرنوشت غم انگیز افسرانی که اعدام می شدند، آن را سروده است. عده ای دیگر هم فکر می کردند این ترانه را سرهنگ دوم توپخانه «محمدعلی مبشری» عضو دیگر رهبری این سازمان، در وصف سیامک سروده است. برخی هم می گفتند که آن سرهنگ توده ای، شعر را برای دختر یا همسر یا نامزدش سروده است. تقارن اعدام اولین گروه افسران حزب توده در ٢٧ مهر ١٣٣٣ با رفتن «حیدر رقابی» از ایران، موجب شد شایعه ای که به راه افتاده بود، تقویت شود. شعری که «مجید وفادار» برایش آهنگی ساخت و «پرویز یاحقی» ویولنش را نواخت و «حسن گل نراقی» هم آن را خواند؛ اگرچه پیش از آن در یک فیلم فارسی به نام «اتهام» توسط یک خواننده ناآشنا خوانده شده بود. به جز آهنگ ساز و خواننده اش کسی از هویت واقعی شاعر اطلاعی نداشت. شاعر غضب کرده حکومت، از ایران گریخته بود. افرادی هم که از هویت او اطلاع داشتند، احتمالادر برابر موج شایعات، صدایشان به جایی نمی رسید. «خسرو سیف» که با «رقابی» رفاقتی داشته به «شرق» می گوید: «بعد از کودتای ٢٨ مرداد سازمانی به نام سازمان ادبی هنری آناهیتا درست کردیم که رقابی هم آنجا فعال بود. زمانی که شایعات غیرواقع درباره این ترانه منتشر می شد، ما هنوز در انجمن هنری آناهیتا بودیم و بلافاصله آن را تکذیب کردیم و در مجلاتی که منتشر می کردیم، نوشتیم. خود رقابی هم که آن زمان آمریکا بود، تکذیب کرد اما تبلیغات حزب توده خیلی موثر بود و بیشتر باعث مطرح شدن ترانه شد».
اگرچه روایت دیگری می گوید این شایعه پیش از رفتن رقابی از ایران قوت گرفت و سروکار او را به فرمانداری نظامی كشاند. ابتدا مطبوعات به اشاره مقامات امنیتی نوشتند؛ سراینده ترانه عاشقانه «مرا ببوس» شاعری به نام «حیدر رقابی» است نه سرهنگان حزب توده. در سال های پس از کودتا، «گل نراقی» نیز چند بار احضار شد تا بگوید با چه انگیزه ای «مرا ببوس» را خوانده است. او دراین باره گفته است: «هر بار توانستم بازجو ها را قانع کنم که این ترانه را فقط به دلیل زیبایی عاشقانه آن خوانده ام و اساسا خواننده حرفه ای نیستم. یک بار خواندم و دیگر هم نمی خوانم». همین بازجویی ها را «حیدر رقابی» هم پس داد. انکار او دشوار تر از گل نراقی بود، زیرا پس از کودتا، مدتی زندانی بود و پرونده سیاسی داشت. «رقابی» سال ٢٩ این شعر را در مجموعه ای تحت عنوان «آسمان اشک» به چاپ رسانده بود. «عبدالرحیم جعفری»، مدیر وقت انتشارات امیرکبیر، گفته است: «اوایل سال ۱۳۲۹ در کوران مبارزات مردم و دولت و احزاب چپ و راست، با جوان پرشوری آشنا شدم به نام حیدرعلی رقابی متخلص به «هاله»، از خویشان بیژن ترقی که مدیر کتاب فروشی خیام بود. ملی گرایی بود شوریده و شیفته دکتر محمد مصدق. جوانی بود فروتن، مومن و معتقد و در مبارزات ملی سخت فعال. دفتر شعری داشت که آن را در هزار نسخه به نام «آسمان اشک» چاپ کردم».
رقابی پیش از ۲۸ مرداد، سازمان «سربازان جبهه ملی» را رهبری می کرد و ملی گرایی تندرو بود. به سمت مسئول کمیته نهضت مقاومت ملی دانشگاه تهران برگزیده شد و بعد از کودتا به زندان افتاد اما با وساطت حسن شمشیری معروف که دایی اش بود، از زندان آزاد شد، با این شرط که ایران را ترک كند.
روایت عجیبی درباره هاله
بیشتر نقل قول ها و روایت هایی که از رقابی وجود دارد او را وطن پرست و ملی گرایی تندوتیز معرفی می کند. اما پروفسور شاپور رواسانی از فعالان سابق جبهه ملی و استاد دانشگاه فعلی، روایت عجیبی از او دارد. رواسانی به «شرق» می گوید: «در برلن که بودم یک روز تلفن من را خواست. خانمی پشت خط بود که خودش را «رناته» معرفی کرد و گفت از ایران آمده و نامه ای آورده است. مشخصاتش را هم داد که قدی بلند و پالتوی قرمزی به تن دارد. در ایستگاه مترو برلن با من قرار گذاشت. رفتم سر قرار. دیدم خانمی با همان مشخصات، گوشه ای ایستاده. رفتم خودم را معرفی کردم و پرسیدم که اسم شما رناته است؟ این را گفتم و بعد دیگر چیزی یادم نیست تا اینکه چشمم را باز کردم و خودم را در بیمارستان روی تخت دیدم. پرستار گفت شما را از پشت سر با ضربه زده اند. ١٤ روز در بیمارستان بستری بودم. هزینه بیمارستان من را شهرداری برلن داد. بعد که قضیه را پیگیری کردم، معلوم شد کسی که من را زده «حیدر رقابی» معروف به «هاله» بوده است. جالب اینجا بود که این آقای رقابی که در دانشگاه برلن درس می خواند، بلافاصله در آمریکا بورس تحصیلی گرفت. وقتی هم می آمد برلن، با اتومبیل سفارت آمریکا می آمد که کسی نتواند دستگیرش کند. یک بار هم در حیاط دانشگاه برلن بودم، دیدم حیدر رقابی از دور می آید، به من گفت تو از من شکایت کردی؟ گفتم بله، قوی هیکل بود. درگیری ایجاد شد و پلیس آمد. او از جیب خود یک کارت نشان داد و پلیس رهایش کرد. کارت اقامت آمریکا بود. بعد از آن هم رفت آمریکا و دیگر برنگشت». «خسرو سیف» ولی روایت رواسانی را قبول ندارد. او رقابی را انسان خالصی می داند و معتقد است نگاه رواسانی از یک اختلاف سیاسی یا شخصی ناشی می شود تا واقعیت. می گوید: «اگر هم حضورا او را ببینم، به او خواهم گفت در شرایطی هستید که از شما انتظار نیست غیراخلاقی صحبت کنید چراکه الان رقابی فوت شده است».
«سیف» ولی در جریان اختلاف این دو نفر هست و می گوید که یادش مانده «رواسانی» هم شکایت «هاله» را نزد او برده بود: «سال ٣٩ شورای جبهه ملی دوم تشکیل شد، در کنار جبهه ملی دوم کمیته احزاب هم تشکیل شد. در این کمیته من، شاپور رواسانی، حسین راضی، حبیب الله پیمان و دکتر یزدی عضو بودیم البته دکتر یزدی دو جلسه بیشتر در کمیته شرکت نکرد و بعدا بورسی گرفت و به آمریکا رفت. رواسانی دبیر کمیته بود و در جلسات حضور داشت تا اینکه برای ادامه تحصیل به آلمان رفت. دکتر پیمان هم سرباز بود. در سال ١٣٤١ کنگره جبهه ملی در آلمان تشکیل شده بود و من هم از ایران رفتم. «رقابی» هم که در آمریکا لیسانس گرفته بود، برای دوره دکترا به برلین آمده بود و روزنامه ای به نام پیشوا منتشر می کرد. آنجا بچه ها به من گفتند بین شاپور رواسانی و حیدر رقابی اختلاف رخ داده است. رواسانی پیش من آمد و می خواست بین آنها را آشتی بدهم. شاید آقای رواسانی انتظار داشته که رقابی از او حرف شنوی داشته باشد؛ چون چیز دیگری نمی توانسته باشد. من به رواسانی گفتم، رقابی از دکتر بقایی تبعیت نکرد؛ او که جای خود دارد. بعد هم با حیدر صحبت کردم که داستان چیست؟ گفت ولش کن؛ این سوسیالیست بازی در می آورد، من با او کاری ندارم، صحبتش را نکن و من هم دیگر دخالتی نکردم». سیف درگیری فیزیکی بین رواسانی و رقابی را به روحیه حساس «رقابی» نسبت می دهد: «حیدر خیلی احساسی بود. یادم هست زمانی هم که عضو حزب زحمتکشان بود، اگر کسی می خواست علیه دکتر مصدق صحبت کند، با مشت جوابش را می داد. اگر با کسی مشکل داشت، خودش برخورد می کرد. درعین حال من صحبت های آقای رواسانی را تکذیب می کنم؛ آقای رواسانی اصلادر سطحی نبود که بخواهند او را بکشند یا بزنند». درباره وابستگی رقابی به ساواک هم، سیف می گوید: «او اصلاوابستگی به حکومت نداشت و مخارجش را هم آقای شمشیری می داد».
رقابی و بقایی
«حیدر رقابی» زمانی عضو حزب زحمتکشان ملت ایران هم بوده است. اما بعدا همراه خلیل ملکی از حزب منشعب شد و گروهی به نام گروه سربازان جبهه ملی تشکیل داد. «سیف» درباره رابطه «رقابی» و ملكی هم می گوید: «ملکی سوسیالیست بود اما رقابی ملی گرای تند بود، برای همین و با وجود اینکه خلیل ملکی بسیار فرد خوبی بود ولی به لحاظ اعتقادی، خیلی شبیه هم نبودند». «مظفر بقایی» در خاطراتش درباره رقابی می گوید: «این هاله یک روز اومد پیش من و گفت اجازه بدهید یکی از این حوزه های (حزبی) را بیرون حزب تشکیل بدهیم... من هم خوب، با سوابقی که این هاله داشت و احساساتی که داشت، قبول کردم برود و آن حوزه را تشکیل بدهد». «بقایی» می افزاید: «یکی از جوان های همشهری ما یک روز آمد و گفت که حوزه من را عوض کنید، گفتم چرا؟ گفت این هاله صحبت هایی می کند و یک گوشه کنایه هایی به تو می زند و من اهل دعوا و مرافعه نیستم، به این جهت نمی خواهم آنجا باشم». بقایی اما به او توصیه می کند که در همان حوزه بماند و راپورت «هاله» را به او بدهند. سرانجام کار به آنجا می رسد که هاله قرار بوده اعلامیه انشعاب از حزب را منتشر کند اما بقایی به همان فرد می گوید که بیانیه را با امضای هاله و قبل از انتشار نزد او بیاورد. درنهایت او دستور می دهد که هاله را در حزب محاکمه کنند که سرانجام به اخراج او از حزب منجر می شود. روایت بقایی از محاکمه درون حزبی رقابی این چنین است: «اینها شروع کرده بودند به محاکمه. اول منکر همه چیز شده بود، بعد خط خودش را گذاشته بودند که این اعلامیه امضای تو را دارد. شروع کرد به گریه و عذرخواهی و این چیزها و محکمه هم رفته بود توی شورا و رای صادر کردند که هاله و یک عده دیگری که به اصطلاح همدست هایش بودند، از حزب اخراج شدند و همان شب این را دادند روزنامه که صبح دوشنبه توی روزنامه خبر اخراج هاله چاپ شد».دکتر «بقایی» معتقد است که «هاله» این حوزه جدید را به صورت کانونی برای توطئه علیه رهبر حزب درآورده بود. البته «دکتر بقایی»، در اصل «حسین مکی» و «دکتر فاطمی» را عوامل اصلی پشت این توطئه می خواند و معتقد است که «هاله» صرفا یک فرد احساساتی و زودباور بوده که آلت دست این سیاست مداران کهنه کار واقع شده است. بقایی به شهادت همان فرد جوان همشهری اش که راپورت هاله را داده بوده، استناد می کند و می گوید که فردای روز انتشار خبر اخراج هاله، همان فرد همراه هاله به خانه دکتر فاطمی می رود و درحالی که مکی هم آنجا بوده است، مطرح می شود که جریان کشف شده و اینها هم از حزب اخراج شده اند و مکی در جواب می گوید که باید فکر دیگری کرد. بقایی می گوید که این موضوع را هیچ وقت به روی مکی نیاورده است. شاید اگر «خلیل ملکی» خاطراتش را کامل نوشته بود- با توجه به اینکه او هم با «بقایی» به اختلاف خورد و از حزب بیرون آمد - ما روایت کامل تر یا درست تری از ماجرای اخراج «هاله» از حزب زحمتکشان می داشتیم، نه صرفا روایت مظفر بقایی را.
رقابی و سرخ پوست ها
این طور که از احوال زندگی رقابی برمی آید، او احتمالاروحیات آنارشیستی داشته است. خسرو سیف می گوید: «حیدر رقابی با کنفدراسیون و گروه های سیاسی خارج از کشور همراه نمی شد. نوعی کج روی داشت و کسی را هم تحویل نمی گرفت». وقتی هم به آمریکا می رود، با گروه های معترض سرخ پوست های آمریکا مرتبط می شود. هاله نخستین کسی است که در ایجاد و تاسیس دانشگاه «دیوسی» سرخ پوستان زحمت فراوان کشید و سپس مدیریت برنامه ریزی آنجا را بر عهده گرفت. بعد از انقلاب که به ایران بازمی گردد، به گفته سیف، به دیدن امام می رود و یک چپق سرخ پوستی هم به عنوان یادگار سمبل مبارزات سرخ پوست ها علیه هجوم سفیدپوست ها همراه خود می برد.
رقابی بعد از کودتا
رقابی در سال ١٣٣٤ از ایران رفت و در کشور آمریکا سرگرم تحصیل در دانشگاه کلمبیا شد. در رشته «حقوق بین الملل» از این مرکز علمی، لیسانس و فوق لیسانس خود را گرفت. ولی چون دست از ستیز با رژیم پس از ٢٨ مرداد برنمی داشت، با سفارت ایران در آمریکا درگیر شد و زمانی که کارشکنی های سفارت، عرصه را بر او تنگ کرد، به ناچار به «آلمان» رفت و دوره دکترای فلسفه را در دانشگاه برلین گذراند. در برلین هم خاموش نماند و «سازمان دانشجویان ملی» را پایه ریزی و هفته نامه ای به نام «پیشوا» منتشر کرد (این پیش نامی بود که دکتر «حسین فاطمی» به «مصدق» داده بود). پایان نامه ای که «رقابی» برای گذراندن آزمایش دکترای خود نوشت «مکتب انقلابی ملت ها» نام داشت و در آن پیش بینی کرده بود که سرانجام دو آلمان خاوری و باختری دوباره به هم خواهند پیوست. «ویلی برانت» صدراعظم آلمان، این پایان نامه را به صورت کتابی با هزینه خود چاپ کرد. «حیدر رقابی» سپس از آلمان، دوباره به آمریکا بازگشت و در دانشگاه های این کشور با سمت استادی به تدریس «حقوق بین الملل» پرداخت. او در آمریکا جمعیتی به نام «سازمان ملی دانشجویان» یا «ایران کوچک» به رهبری دکتر «سیدعلی شایگان» تشکیل داده بود. «منصور رفیع زاده» نماینده ساواک در آمریکا، در راپورتی از او می نویسد:« اینان جلساتی در منزل حیدر رقابی، متخلص به هاله، که یکی از مشهورترین اشعار او تصنیف «مرا ببوس» است، تشکیل می دادند». نخستین ماموریت مهم رفیع زاده، نفوذ در جلسات منزل رقابی و تشکیلات شایگان بود تا آن را از درون متلاشی کند؛ امری که رفیع زاده به خوبی از عهده آن برآمد... .
پس از انقلاب بعد از ٢٤ سال دوری از میهن، به ایران آمد اما دوباره به آمریکا بازگشت. ١٠ سال بعد از این بازگشت، به دلیل بیماری سرطان طحال در بیمارستانی در کالیفرنیا بستری شد. با وخامت حالش و با توسل به برادرش «جهانگیر رقابی»، در آخرین روزهای زندگی دوباره به ایران بازگشت. روایت ها از تاریخ مرگ او متفاوت است. برخی منابع ١٩ و برخی دیگر ٢٣ آذر سال ١٣٦٧ را ذکر کرده اند. مدفن او در ابن بابویه است و از آنجا که هرگز ازدواج نکرد، بازمانده ای ندارد.
منبع:
سال مرگ ترانه سرای «مرا ببوس»
نویسنده: مهسا جزینی
«در همان مراسمی که در رستوران برادرش گرفته بودند، آقایی رفت پشت تریبون و گفت شاید خیلی از شما ها من را نشناسید، من «گل نراقی» هستم و در همه عمرم هم فقط همین ترانه را خوانده ام. اجازه می خواهم که امروز هم دوباره آن را بخوانم. مجلس عجیبی بود. حاضران در عین همخوانی، گریه می کردند». این روایت «خسرو سیف» از فعالان سابق جبهه ملی از مراسم درگذشت «حیدر رقابی» خالق ترانه ای است که اگرچه ظاهری عاشقانه دارد اما سرگذشتش در پیوندی ناگسستنی با کودتای ٢٨ مرداد، کاملاسیاسی شد.
شاعر و ترانه، سرگذشت مشابهی یافتند. بعد از کودتا هر دو آواره شدند و آغشته به روایت و افسانه. روایت ترانه اما از ترانه سرایش مشهورتر شد. برخی می گفتند که سرهنگ ژاندارمری «سیامک» از رهبران سازمان نظامی حزب توده ایران، پیش از اعدام در ۲۷ مهر ۱۳۳۳ در زندان و در وصف سرنوشت غم انگیز افسرانی که اعدام می شدند، آن را سروده است. عده ای دیگر هم فکر می کردند این ترانه را سرهنگ دوم توپخانه «محمدعلی مبشری» عضو دیگر رهبری این سازمان، در وصف سیامک سروده است. برخی هم می گفتند که آن سرهنگ توده ای، شعر را برای دختر یا همسر یا نامزدش سروده است. تقارن اعدام اولین گروه افسران حزب توده در ٢٧ مهر ١٣٣٣ با رفتن «حیدر رقابی» از ایران، موجب شد شایعه ای که به راه افتاده بود، تقویت شود. شعری که «مجید وفادار» برایش آهنگی ساخت و «پرویز یاحقی» ویولنش را نواخت و «حسن گل نراقی» هم آن را خواند؛ اگرچه پیش از آن در یک فیلم فارسی به نام «اتهام» توسط یک خواننده ناآشنا خوانده شده بود. به جز آهنگ ساز و خواننده اش کسی از هویت واقعی شاعر اطلاعی نداشت. شاعر غضب کرده حکومت، از ایران گریخته بود. افرادی هم که از هویت او اطلاع داشتند، احتمالادر برابر موج شایعات، صدایشان به جایی نمی رسید. «خسرو سیف» که با «رقابی» رفاقتی داشته به «شرق» می گوید: «بعد از کودتای ٢٨ مرداد سازمانی به نام سازمان ادبی هنری آناهیتا درست کردیم که رقابی هم آنجا فعال بود. زمانی که شایعات غیرواقع درباره این ترانه منتشر می شد، ما هنوز در انجمن هنری آناهیتا بودیم و بلافاصله آن را تکذیب کردیم و در مجلاتی که منتشر می کردیم، نوشتیم. خود رقابی هم که آن زمان آمریکا بود، تکذیب کرد اما تبلیغات حزب توده خیلی موثر بود و بیشتر باعث مطرح شدن ترانه شد».
اگرچه روایت دیگری می گوید این شایعه پیش از رفتن رقابی از ایران قوت گرفت و سروکار او را به فرمانداری نظامی كشاند. ابتدا مطبوعات به اشاره مقامات امنیتی نوشتند؛ سراینده ترانه عاشقانه «مرا ببوس» شاعری به نام «حیدر رقابی» است نه سرهنگان حزب توده. در سال های پس از کودتا، «گل نراقی» نیز چند بار احضار شد تا بگوید با چه انگیزه ای «مرا ببوس» را خوانده است. او دراین باره گفته است: «هر بار توانستم بازجو ها را قانع کنم که این ترانه را فقط به دلیل زیبایی عاشقانه آن خوانده ام و اساسا خواننده حرفه ای نیستم. یک بار خواندم و دیگر هم نمی خوانم». همین بازجویی ها را «حیدر رقابی» هم پس داد. انکار او دشوار تر از گل نراقی بود، زیرا پس از کودتا، مدتی زندانی بود و پرونده سیاسی داشت. «رقابی» سال ٢٩ این شعر را در مجموعه ای تحت عنوان «آسمان اشک» به چاپ رسانده بود. «عبدالرحیم جعفری»، مدیر وقت انتشارات امیرکبیر، گفته است: «اوایل سال ۱۳۲۹ در کوران مبارزات مردم و دولت و احزاب چپ و راست، با جوان پرشوری آشنا شدم به نام حیدرعلی رقابی متخلص به «هاله»، از خویشان بیژن ترقی که مدیر کتاب فروشی خیام بود. ملی گرایی بود شوریده و شیفته دکتر محمد مصدق. جوانی بود فروتن، مومن و معتقد و در مبارزات ملی سخت فعال. دفتر شعری داشت که آن را در هزار نسخه به نام «آسمان اشک» چاپ کردم».
رقابی پیش از ۲۸ مرداد، سازمان «سربازان جبهه ملی» را رهبری می کرد و ملی گرایی تندرو بود. به سمت مسئول کمیته نهضت مقاومت ملی دانشگاه تهران برگزیده شد و بعد از کودتا به زندان افتاد اما با وساطت حسن شمشیری معروف که دایی اش بود، از زندان آزاد شد، با این شرط که ایران را ترک كند.
روایت عجیبی درباره هاله
بیشتر نقل قول ها و روایت هایی که از رقابی وجود دارد او را وطن پرست و ملی گرایی تندوتیز معرفی می کند. اما پروفسور شاپور رواسانی از فعالان سابق جبهه ملی و استاد دانشگاه فعلی، روایت عجیبی از او دارد. رواسانی به «شرق» می گوید: «در برلن که بودم یک روز تلفن من را خواست. خانمی پشت خط بود که خودش را «رناته» معرفی کرد و گفت از ایران آمده و نامه ای آورده است. مشخصاتش را هم داد که قدی بلند و پالتوی قرمزی به تن دارد. در ایستگاه مترو برلن با من قرار گذاشت. رفتم سر قرار. دیدم خانمی با همان مشخصات، گوشه ای ایستاده. رفتم خودم را معرفی کردم و پرسیدم که اسم شما رناته است؟ این را گفتم و بعد دیگر چیزی یادم نیست تا اینکه چشمم را باز کردم و خودم را در بیمارستان روی تخت دیدم. پرستار گفت شما را از پشت سر با ضربه زده اند. ١٤ روز در بیمارستان بستری بودم. هزینه بیمارستان من را شهرداری برلن داد. بعد که قضیه را پیگیری کردم، معلوم شد کسی که من را زده «حیدر رقابی» معروف به «هاله» بوده است. جالب اینجا بود که این آقای رقابی که در دانشگاه برلن درس می خواند، بلافاصله در آمریکا بورس تحصیلی گرفت. وقتی هم می آمد برلن، با اتومبیل سفارت آمریکا می آمد که کسی نتواند دستگیرش کند. یک بار هم در حیاط دانشگاه برلن بودم، دیدم حیدر رقابی از دور می آید، به من گفت تو از من شکایت کردی؟ گفتم بله، قوی هیکل بود. درگیری ایجاد شد و پلیس آمد. او از جیب خود یک کارت نشان داد و پلیس رهایش کرد. کارت اقامت آمریکا بود. بعد از آن هم رفت آمریکا و دیگر برنگشت». «خسرو سیف» ولی روایت رواسانی را قبول ندارد. او رقابی را انسان خالصی می داند و معتقد است نگاه رواسانی از یک اختلاف سیاسی یا شخصی ناشی می شود تا واقعیت. می گوید: «اگر هم حضورا او را ببینم، به او خواهم گفت در شرایطی هستید که از شما انتظار نیست غیراخلاقی صحبت کنید چراکه الان رقابی فوت شده است».
«سیف» ولی در جریان اختلاف این دو نفر هست و می گوید که یادش مانده «رواسانی» هم شکایت «هاله» را نزد او برده بود: «سال ٣٩ شورای جبهه ملی دوم تشکیل شد، در کنار جبهه ملی دوم کمیته احزاب هم تشکیل شد. در این کمیته من، شاپور رواسانی، حسین راضی، حبیب الله پیمان و دکتر یزدی عضو بودیم البته دکتر یزدی دو جلسه بیشتر در کمیته شرکت نکرد و بعدا بورسی گرفت و به آمریکا رفت. رواسانی دبیر کمیته بود و در جلسات حضور داشت تا اینکه برای ادامه تحصیل به آلمان رفت. دکتر پیمان هم سرباز بود. در سال ١٣٤١ کنگره جبهه ملی در آلمان تشکیل شده بود و من هم از ایران رفتم. «رقابی» هم که در آمریکا لیسانس گرفته بود، برای دوره دکترا به برلین آمده بود و روزنامه ای به نام پیشوا منتشر می کرد. آنجا بچه ها به من گفتند بین شاپور رواسانی و حیدر رقابی اختلاف رخ داده است. رواسانی پیش من آمد و می خواست بین آنها را آشتی بدهم. شاید آقای رواسانی انتظار داشته که رقابی از او حرف شنوی داشته باشد؛ چون چیز دیگری نمی توانسته باشد. من به رواسانی گفتم، رقابی از دکتر بقایی تبعیت نکرد؛ او که جای خود دارد. بعد هم با حیدر صحبت کردم که داستان چیست؟ گفت ولش کن؛ این سوسیالیست بازی در می آورد، من با او کاری ندارم، صحبتش را نکن و من هم دیگر دخالتی نکردم». سیف درگیری فیزیکی بین رواسانی و رقابی را به روحیه حساس «رقابی» نسبت می دهد: «حیدر خیلی احساسی بود. یادم هست زمانی هم که عضو حزب زحمتکشان بود، اگر کسی می خواست علیه دکتر مصدق صحبت کند، با مشت جوابش را می داد. اگر با کسی مشکل داشت، خودش برخورد می کرد. درعین حال من صحبت های آقای رواسانی را تکذیب می کنم؛ آقای رواسانی اصلادر سطحی نبود که بخواهند او را بکشند یا بزنند». درباره وابستگی رقابی به ساواک هم، سیف می گوید: «او اصلاوابستگی به حکومت نداشت و مخارجش را هم آقای شمشیری می داد».
رقابی و بقایی
«حیدر رقابی» زمانی عضو حزب زحمتکشان ملت ایران هم بوده است. اما بعدا همراه خلیل ملکی از حزب منشعب شد و گروهی به نام گروه سربازان جبهه ملی تشکیل داد. «سیف» درباره رابطه «رقابی» و ملكی هم می گوید: «ملکی سوسیالیست بود اما رقابی ملی گرای تند بود، برای همین و با وجود اینکه خلیل ملکی بسیار فرد خوبی بود ولی به لحاظ اعتقادی، خیلی شبیه هم نبودند». «مظفر بقایی» در خاطراتش درباره رقابی می گوید: «این هاله یک روز اومد پیش من و گفت اجازه بدهید یکی از این حوزه های (حزبی) را بیرون حزب تشکیل بدهیم... من هم خوب، با سوابقی که این هاله داشت و احساساتی که داشت، قبول کردم برود و آن حوزه را تشکیل بدهد». «بقایی» می افزاید: «یکی از جوان های همشهری ما یک روز آمد و گفت که حوزه من را عوض کنید، گفتم چرا؟ گفت این هاله صحبت هایی می کند و یک گوشه کنایه هایی به تو می زند و من اهل دعوا و مرافعه نیستم، به این جهت نمی خواهم آنجا باشم». بقایی اما به او توصیه می کند که در همان حوزه بماند و راپورت «هاله» را به او بدهند. سرانجام کار به آنجا می رسد که هاله قرار بوده اعلامیه انشعاب از حزب را منتشر کند اما بقایی به همان فرد می گوید که بیانیه را با امضای هاله و قبل از انتشار نزد او بیاورد. درنهایت او دستور می دهد که هاله را در حزب محاکمه کنند که سرانجام به اخراج او از حزب منجر می شود. روایت بقایی از محاکمه درون حزبی رقابی این چنین است: «اینها شروع کرده بودند به محاکمه. اول منکر همه چیز شده بود، بعد خط خودش را گذاشته بودند که این اعلامیه امضای تو را دارد. شروع کرد به گریه و عذرخواهی و این چیزها و محکمه هم رفته بود توی شورا و رای صادر کردند که هاله و یک عده دیگری که به اصطلاح همدست هایش بودند، از حزب اخراج شدند و همان شب این را دادند روزنامه که صبح دوشنبه توی روزنامه خبر اخراج هاله چاپ شد».دکتر «بقایی» معتقد است که «هاله» این حوزه جدید را به صورت کانونی برای توطئه علیه رهبر حزب درآورده بود. البته «دکتر بقایی»، در اصل «حسین مکی» و «دکتر فاطمی» را عوامل اصلی پشت این توطئه می خواند و معتقد است که «هاله» صرفا یک فرد احساساتی و زودباور بوده که آلت دست این سیاست مداران کهنه کار واقع شده است. بقایی به شهادت همان فرد جوان همشهری اش که راپورت هاله را داده بوده، استناد می کند و می گوید که فردای روز انتشار خبر اخراج هاله، همان فرد همراه هاله به خانه دکتر فاطمی می رود و درحالی که مکی هم آنجا بوده است، مطرح می شود که جریان کشف شده و اینها هم از حزب اخراج شده اند و مکی در جواب می گوید که باید فکر دیگری کرد. بقایی می گوید که این موضوع را هیچ وقت به روی مکی نیاورده است. شاید اگر «خلیل ملکی» خاطراتش را کامل نوشته بود- با توجه به اینکه او هم با «بقایی» به اختلاف خورد و از حزب بیرون آمد - ما روایت کامل تر یا درست تری از ماجرای اخراج «هاله» از حزب زحمتکشان می داشتیم، نه صرفا روایت مظفر بقایی را.
رقابی و سرخ پوست ها
این طور که از احوال زندگی رقابی برمی آید، او احتمالاروحیات آنارشیستی داشته است. خسرو سیف می گوید: «حیدر رقابی با کنفدراسیون و گروه های سیاسی خارج از کشور همراه نمی شد. نوعی کج روی داشت و کسی را هم تحویل نمی گرفت». وقتی هم به آمریکا می رود، با گروه های معترض سرخ پوست های آمریکا مرتبط می شود. هاله نخستین کسی است که در ایجاد و تاسیس دانشگاه «دیوسی» سرخ پوستان زحمت فراوان کشید و سپس مدیریت برنامه ریزی آنجا را بر عهده گرفت. بعد از انقلاب که به ایران بازمی گردد، به گفته سیف، به دیدن امام می رود و یک چپق سرخ پوستی هم به عنوان یادگار سمبل مبارزات سرخ پوست ها علیه هجوم سفیدپوست ها همراه خود می برد.
رقابی بعد از کودتا
رقابی در سال ١٣٣٤ از ایران رفت و در کشور آمریکا سرگرم تحصیل در دانشگاه کلمبیا شد. در رشته «حقوق بین الملل» از این مرکز علمی، لیسانس و فوق لیسانس خود را گرفت. ولی چون دست از ستیز با رژیم پس از ٢٨ مرداد برنمی داشت، با سفارت ایران در آمریکا درگیر شد و زمانی که کارشکنی های سفارت، عرصه را بر او تنگ کرد، به ناچار به «آلمان» رفت و دوره دکترای فلسفه را در دانشگاه برلین گذراند. در برلین هم خاموش نماند و «سازمان دانشجویان ملی» را پایه ریزی و هفته نامه ای به نام «پیشوا» منتشر کرد (این پیش نامی بود که دکتر «حسین فاطمی» به «مصدق» داده بود). پایان نامه ای که «رقابی» برای گذراندن آزمایش دکترای خود نوشت «مکتب انقلابی ملت ها» نام داشت و در آن پیش بینی کرده بود که سرانجام دو آلمان خاوری و باختری دوباره به هم خواهند پیوست. «ویلی برانت» صدراعظم آلمان، این پایان نامه را به صورت کتابی با هزینه خود چاپ کرد. «حیدر رقابی» سپس از آلمان، دوباره به آمریکا بازگشت و در دانشگاه های این کشور با سمت استادی به تدریس «حقوق بین الملل» پرداخت. او در آمریکا جمعیتی به نام «سازمان ملی دانشجویان» یا «ایران کوچک» به رهبری دکتر «سیدعلی شایگان» تشکیل داده بود. «منصور رفیع زاده» نماینده ساواک در آمریکا، در راپورتی از او می نویسد:« اینان جلساتی در منزل حیدر رقابی، متخلص به هاله، که یکی از مشهورترین اشعار او تصنیف «مرا ببوس» است، تشکیل می دادند». نخستین ماموریت مهم رفیع زاده، نفوذ در جلسات منزل رقابی و تشکیلات شایگان بود تا آن را از درون متلاشی کند؛ امری که رفیع زاده به خوبی از عهده آن برآمد... .
پس از انقلاب بعد از ٢٤ سال دوری از میهن، به ایران آمد اما دوباره به آمریکا بازگشت. ١٠ سال بعد از این بازگشت، به دلیل بیماری سرطان طحال در بیمارستانی در کالیفرنیا بستری شد. با وخامت حالش و با توسل به برادرش «جهانگیر رقابی»، در آخرین روزهای زندگی دوباره به ایران بازگشت. روایت ها از تاریخ مرگ او متفاوت است. برخی منابع ١٩ و برخی دیگر ٢٣ آذر سال ١٣٦٧ را ذکر کرده اند. مدفن او در ابن بابویه است و از آنجا که هرگز ازدواج نکرد، بازمانده ای ندارد.
منبع:
----------------------
پستها
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر